Konkurs matematyczny w warunkach uzdalnienia

Praca w warunkach zdalnych (mimo narzuconych trzech semestrów doświadczeń) jest wciąż dla niektórych nauczycieli (i uczniów) niekonwencjonalną formą nauczania, jednak z pewnością może być dla obu stron (nauczycieli i uczniów) bardzo wartościowym doświadczeniem. Wymaga co prawda od nauczyciela znacznie większej niż w standardowych warunkach kreatywności i wkładu ciężkiej pracy, bowiem szczególnie ważne jest, by także uzdalnieniu usilnie motywował uczniów do własnej aktywności, ale ma też niepodważalne aspekty wychowawcze - opiera się zaufaniu do ucznia i przejęciu przez niego znacznej części odpowiedzialności za efekty nauczania i rozwój osobowościowy - nie da się bowiem w pełni kontrolować poziomu samodzielności i zaangażowania uczniów znajdujących się po drugiej stronie monitora.

Z pewnością w czasach przymusowego uzdalnienia warto niezmiennie dawać uczniom możliwość, by rozwijali matematyczne umiejętności. Taką rolę świetnie spełniają różnego rodzaju konkursy. Oczywiście ich przeprowadzanie w trybie zdalnym jest mocno utrudnione, ale na pewno nie można się poddawać i iść na łatwiznę (jak zrobiło to wielu organizatorów podczas pandemii covid-19) i całkowicie je odwołać. Oczywiście organizacja zdalnych konkursów bez narażania się na dodatkowe koszty finansowe napotyka wiele przeszkód, np. brak możliwości kontroli samodzielności pracy uczestników, która jest podstawą ich  sprawiedliwej oceny i właściwej kwalifikacji do kolejnych etapów, a także brak możliwości bezpośredniego spotkania się grona uczestników zawodów finałowych, co zawsze mocno oddziałuje na nich emocjonalnie. Są też jednak niewątpliwe pozytywy: znacznie szerszy dostęp uczniów do wielu konkursów i obniżenie kosztów udziału w nich, związanych choćby z dojazdem na miejsce zawodów. Warto zatem dokonać bilansu zysków i strat po stronie konkursów organizowanych w trybie zdalnym, warto też zastanowić się, w jaki sposób takie konkursy zdalne organizować, by minimalizować potencjalne straty. W artykule spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje taki sposób przeprowadzenia konkursu matematycznego w trybie zdalnym, by był on efektywny i uczciwy, a jeśli tak, to jak to zrobić. Być może Czytelnicy zechcą skorzystać z podanych w tekście wskazówek, które opieram na własnym doświadczeniu organizacji VIII Wrocławskiego Maratonu Matematycznego w roku szkolnym 2020/2021 i innych masowych konkursów matematycznych proponowanych przez Fundację Matematyków Wrocławskich.

Zaczniemy od większych, masowych i kilkuetapowych konkursów, otwartych dla dużej liczby uczestników z wielu szkół.

1. Regulamin konkursu
Należy przygotować bardzo starannie, zwłaszcza dla konkursów z długą tradycją, w których i zawodnicy i nauczyciele są przyzwyczajeni do pewnych procedur. W wersji zdalnej wiele z nich może się zmienić. Te istotne zmiany warto w regulaminie wytłuścić. Warto przemyśleć wszystkie możliwe komplikacje związane z uzdalnieniem konkursu oraz z dopowiednim wyprzedzeniem poinformować, jaki sprzęt bedzie potrzebny uczestnikom, aby mogli się weń wyposażyć, wypożyczyć ze szkoły lub rozważyć możliwość pisania konkursu w szkole. Organizatorzy powinni przygotować się na rozmaite sytuacje awaryjne i przemyśleć różne opcje alternatywne w przypadku wystąpienia problemów technicznych. Nie nalelzy tych wszystkich zapisów umieszczac w regulaminie, który powinien być w miarę krótki i jasny, ale warto być na to przygotowanym. Poniżej podajemy wiele przydatnych wskazówek, co powinno się w takim regulaminie znaleźć. 

2. Zgłoszenia do konkursu
Zgłoszenia warto przeprowadzić wcześniej, aby zorientować się w skali konkursu. Uczestnicy mogą zgłaszać się bezpośrednio (przez formularz internetowy) lub za pośrednictwem szkół. To drugie rozwiązanie jest zalecane w wypadku typowych konkursów szkolnych, w których nie uczestniczą osoby w kategoriach dorosłych. Wówczas znacznie ułatwi to obsługę zawodników (zamiast z każdym uczestnikiem z osobna organizator kontaktuje się z nauczycielami, którzy są odpowiedzialni za zebranie chętnych uczestników ze szkoły i przekazanie im wszystkich ważnych informacji, w tym wyników i nagród). Takich szkolnych koordynatorów konkursu można też wykorzystać do pomocy w przeprowadzeniu (pod kontrolą) szkolnego etapu konkursu, który można wówczas potraktować jako konkurs przeprowadzany na mniejsza skalę (patrz informacje poniżej). Warto pamiętać, aby w regulaminie konkursu zawrzeć formułę o przetwarzaniu danych osobowych uczestników/koordynatorów konkursu, a w formularzu zgłoszeniowym umieścić pole zgody na przetwarzanie tych danych na potrzeby konkursu (w tym na publikację nazwisk i szkół uczestników/laureatów). Bardzo ważne jest zapewnienie szybkiego kontaktu orgnizatorow z koordynatorami szkolnymi/zawodnikami (mejl i telefon kontaktowy) na wypadek nagłej awarii i konieczności np. nagłego przesunięcia godziny konkursu.  

3. Kontakt zawodników z organizatorem
Podczas konkursu prowadzonego w warunkach pracy zdalnej każdy jego uczestnik musi mieć udostępniony awaryjny i bezpośredni kontakt telefoniczny do koordynatora szkolnego lub organizatorów. Trzeba mieć na uwadze możliwość wystąpienia różnych problemów technicznych - uczestnik może w trakcie konkursu stracić połączenie internetowe lub może nastąpić przerwa w zasilaniu. W takich wypadkach (które niekoniecznie muszą być opisane w regulaminie konkursu) należy wykazać daleko idącą wyrozumiałość, a tego typu problemy rozwiązywać indywidualnie, zależnie od sytuacji.

4. Forma zadań
Jeśli dla konkursu istotne jest, aby rozwiązania zadań były podane wraz z pełnymi uzasadnieniami, najlepszym rozwiązaniem jest wysłanie ich przez uczestników drogą mejlową w formie załącznika (czytelny skan lub zdjęcie) o konkretnej godzinie, każde zadanie na inny adres. Wtedy nie ma potrzeby sortowania rozwiązań i wysyłania ich do różnych osób sprawdzających. Warto ustalić, w jaki sposób wysyłane mejle i pliki powinny być opisane i sformatowane. To znacznie usprawni prace przy sprawdzaniu. Taka opcja stosowana jest zazwyczaj w konkursach elitarnych (Olimpiada Matematyczna, Mistrzostwa Polski w Geometrii). Konkursy masowe zazwyczaj ograniczają się do zadań zamkniętych (testów jedno- lub wielokrotnego wyboru, albo testów krótkiej odpowiedzi). W takich konkursach warto skorzystać ze specjalnych formularzy internetowych - są niezawodne nawet przy dużej liczbie uczestników, bezpłatne, proste i bardzo intuicyjne w obsłudze (np. formularze Google). Treści zadań mogą być udostępniane pod konkretnym adresem internetowym lub mogą być integralną częścią formularza odpowiedzi. Formularze dają łatwą możliwość wstawiania rysunków zarówno do treści zadań jak i do możliwych wariantów odpowiedzi; gorzej jest z formułami matematycznymi - edytory formularzy mają często bardzo ograniczone możliwości w tym zakresie, dlatego najprościej jest wklejać tekst matematyczny w formie rysunku lub pdf.

5. Czas trwania konkursu
Z uwagi na utrudnienia w ocenie samodzielności pracy uczestników (nawet w warunkach kontroli przed kamerą), należy dostosować czas trwania konkursu do liczby zadań. Jeśli zadań jest dużo (za dużo w stosunku do limitu czasu), lepsi uczniowie nie mają czasu na (wątpliwą) pomoc słabszym kolegom, a ci słabsi nie mają podstaw, żeby się o tę (wątpliwą) pomoc ubiegać.

6. Kwalifikacja do kolejnych etapów
Jeśli eliminacje szkolne do konkursu pisane są przed kamerami w warunkach kontroli samodzielności przez szkolnego koordynatora, liczba etapów konkursu nie ma znaczenia. Jeśli eliminacje odbywają się bez kontroli samodzielności pracy zawodnika, etap pośredni (jeden lub więcej) przed finałem jest niezbędny, aby wynik konkursu był miarodajny i sprawiedliwy. W końcowych etapach oraz w finale organizatorzy powinni kontrolować samodzielność pracy zawodników przez utworzenie spotkania on-line i pracę przed kamerami. Zasady tej pracy są opisane poniżej. Oczywiście eliminacje pisane bez zewnętrznej kontroli samodzielności mogą budzić kontrowersje - organizatorzy nie mają żadnej gwarancji, że sprawdzone zostały umiejętności matematyczne właściwych osób - na tym etapie nie ma to jednak znaczenia. Chodzi wszak o to, aby jak najwięcej dzieci zachęcić do podjęcia wyzwania i do udziału w konkursie. Ryzykuje się tylko to, że otrzymają (być może niesłusznie) dyplom za udział w konkursie. Ważne jest, aby tytuł finalisty przysługiwał nie wszystkim uczniom, którzy zakwalifikują się do finału, a tylko tym, którzy doń przystąpią i uzyskają wynik plasujący ich w rozsądnej odległości od średniej pozostałych finalistów (ta informacja powinna znaleźć się w regulaminie konkursu).

7. Publikowanie wyników
Lista zawodników zakwalifikowanych do kolejnego etapu konkursu lub lista laureatów powinny być publikowane na stałe na stronie www organizatora. Zapobiega to ew. manipulacjom i daje łatwą możliwość weryfikowania osiągnięć uczniów (np. przy składaniu wniosków stypendialnych). Dyplomy za udział w konkursie mogą być wysyłane mejlem in blanco do szkolnych koordynatorów (lub opublikowane pod przekazanym im adresem www), którzy wpisują na nie stosowne nazwiska uczniów i mogą potwierdzić oryginalność dyplomu pieczęcią szkoły lub bezpośrednio do uczestników. Nagrody rzeczowe i dyplomy laureatów są wysyłane pocztą na adresy szkół lub zawodników.

1. Typ formularza z zadaniami
Przy projektowaniu formularza należy pamiętać, że każda forma testu wymaga odpowiedniego sformułowania treści zadań oraz wprowadzenia odpowiedniego systemu punktowania. Test krótkiej odpowiedzi wydaję się być najbardziej neutralny (nie podpowiada, nie sugeruje typowych błędów), ale zawsze - mimo możliwości uwzględnienia w kluczu różnych formuł odpowiedzi - wymaga ręcznego sprawdzenia wyników, poza tym wymaga ustalenia (np. w treści zadania) pewnych standardów łatwego wpisywania formuł matematycznych z klawiatury. Testy wyboru mogą być sprawdzane automatycznie, co daje natychmiastowy dostęp do wyników i statystyk. Wyniki konkursu są automatycznie zapisywane w arkuszu kalkulacyjnym i mogą być łatwo poddawane dalszej obróbce. Oczywiście każdy formularz sprawdzany automatycznie lub półautomatycznie musi mieć bardzo starannie przygotowany klucz odpowiedzi. Warto zawczasu taki formularz kilkukrotnie przetestować, aby odkryć wszystkie niedoróbki i błędy.

2. Pierwsza strona formularza
Strona tytułowa formularza konkursowego powinna zawierać nazwę i rozpoznawalne logo konkursu, jego edycję i nazwę kategorii wiekowej (dla uniknięcia nieporozumień). Powinna wymagać od uczestnika podania imienia i nazwiska oraz szkoły, a jeśli do konkursu szkoły były zgłaszane przez nauczycieli, nazwę szkoły można wybrać z rozwijanej rolety, a zamiast imienia i nazwiska wpisywać numer identyfikacyjny, który uczeń otrzymał od nauczyciela - to zapobiega złośliwemu podszywaniu się jednych uczniów za innych. Bardzo ważne jest (głównie ze względów wychowawczych), by uczestnik musiał potwierdzić kliknięciem oświadczenie, że pod słowem honoru będzie pracował samodzielnie, bez pomocy osób trzecich i bez użycia niedozwolonych pomocy. Pominięcie tego elementu powinno skutkować brakiem możliwości przejścia do zadań konkursowych. Warto też przypomnieć na początku główne zasady konkursu, np. termin na odesłanie rozwiązań.

3. Ustawienia formularza
Należy zwrócić uwagę na różne możliwości ustawienia formularza. Warto zablokować możliwość wielokrotnego przesyłania rozwiązań przez tego samego zawodnika oraz uniemożliwić wgląd w poprawne odpowiedzi lub choćby dostęp do wyniku po zakończeniu testu - w przeciwnym razie informacje te mogą być łatwo przekazane osobom, które jeszcze nie ukończyły testu.

Kontrola samodzielności pracy uczestników w konkursie zdalnym prowadzona jest za pomocą kamer internetowych. Zawodnicy otrzymują wówczas (oprócz linku do treści zadań) link do spotkania on-line. Rekomendowana jest wcześniejsza organizacja spotkania treningowego, na którym wszyscy przetrenują szczegóły techniczne i możliwości platformy, na jakiej odbywa się to spotkanie.

Spotkanie on-line powinno być nagrywane (do celów wyjaśniania wątpliwości proceduralnych i reklamacji). Nagranie nie powinno być publikowane. Informacja o nagrywaniu powinna być umieszczona w regulaminie konkursu.

Podczas konkursu można wykorzystać jedną z dwóch opcji: najprościej jest wówczas, gdy zawodnicy rozwiązują zadania na papierze, nie dotykając przy tym klawiatury, ani myszy komputerowej. Na ekranie mogą mieć jedynie otwarte treści zadań (dobrze jest zadbać, aby w całości zestaw konkursowy mieścił się na jednym ekranie); inaczej jest w wypadku, gdy zawodnicy pracują w formularzu internetowym i muszą wpisywać odpowiedzi z klawiatury. W każdym z wariantów podczas spotkania uczestnicy muszą mieć sprawne: połączenie z internetem, mikrofon, głośnik oraz kamerę.

• Spotkanie warto otworzyć co najmniej z 15-minutowym wyprzedzeniem, choćby po to, aby skorygować obraz widoczny z kamer lub rozwiązać inne problemy techniczne.
• Podczas całego spotkania zawodnicy muszą mieć włączone mikrofony (należy zablokować możliwość ich automatycznego wyłączania się).
• Kamera powinna być ustawiona tak, aby obraz obejmował stanowisko pracy ucznia, w tym twarz i górną połowę ciała z dłońmi oraz blat biurka.  
• Uszy zawodnika muszą być odsłonięte, korzystanie ze słuchawek jest niedozwolone. Głośniki powinny być ustawione na minimalny poziom głośności pozwalający na wykonywanie poleceń pilnującego. Jeśli słuchawki są sprzężone z mikrofonem, urządzenie powinno leżeć na blacie biurka ustawione na maksymalną głośność.
• Podczas konkursu każdy zawodnik musi przebywać sam w pomieszczeniu. Na prośbę osoby pilnującej powinien mieć możliwość wykonania obrotu kamery i pokazania zawartości pokoju (w celu sprawdzenia, czy nie ma w nim innych osób lub niedozwolonych pomocy - np. ściąg powieszonych na ścianach).
• Podczas konkursu pilnujący może polecić każdemu z zawodników pokazanie obrazu jego ekranu. Niestety nie na wszystkich platformach osoby mające status gościa mają możliwość udostępniania ekranu. Prostym rozwiązaniem jest wyposażenie się każdego zawodnika w małe lusterko, którym na polecenie pilnującego będzie mógł natychmiast pokazać obraz swojego ekranu do kamery.
• Jeśli zawodnicy nie są znani osobom pilnującym, po otworzeniu spotkania każdy z zawodników powinien okazać do kamery legitymację szkolną ze zdjęciem.
• Link do treści zadań konkursowych lub internetowego formularza można umieścić na czacie spotkania lub organizatorzy powinni udostępnić go z własnego ekranu (na niektórych platformach osoby ze statusem gościa nie mają dostępu do czatu spotkania). Można też o wskazanej godzinie aktywować go na znanej wcześniej uczestnikom stronie www konkursu.
• Jeśli rozwiązywanie zadań odbywa się na papierze, każdy zawodnik powinien pokazać swój ekran ze zminimalizowaną zakładką platformy spotkania i rozwiniętymi na ekranie treściami zadań. Od tej pory nie może dotykać ani myszy, ani klawiatury. Gdy zawodnik skończy pracę lub gdy minie czas rozwiązywania zadań, każdy z uczestników powinien okazać do kamery osobno każdą z zapisanych stron (czekając kilka sekund, aż obraz z kamery złapie fokus), a następnie może opuścić spotkanie, zeskanować/sfotografować wszystkie strony i przesłać je mejlem na wskazane wcześniej adresy. Warto, aby organizatorzy wysyłali automatyczne potwierdzenia otrzymanych mejli. Po konkursie warto oryginalne kartki z rozwiązaniami włożyć do koperty i zachować do czasu ogłoszenia wyników. Nie wolno nanosić na nich żadnych poprawek lub robić notatki, bo tylko kartki całkowicie zgodne z wersją pokazaną do kamery mogą stanowić podstawę do wniesienia reklamacji.
• Jeśli rozwiązywanie zadań odbywa się za pomocą formularza internetowego, zawodnik powinien mieć na ekranie zminimalizowaną zakładką platformy spotkania i rozwiniętym formularzem (lub plikiem z treściami zadań, jeśli nie są one podane bezpośrednio w formularzu - wygodniej jest, żeby treści znalazły się w formularzu). Po zakończeniu pracy zawodnik odsyła automatycznie swój formularz (warto, aby na jego ekranie pojawiło się automatyczne potwierdzenie otrzymania odpowiedzi), żegna się przez podniesienie wirtualnej ręki i opuszcza spotkanie.
• Osoba pilnująca może dowolnie powiększać na ekranie obraz z kamer wybranych uczniów. W przypadku podejrzanego zachowania jakiegoś zawodnika może poprosić go o udostępnienie ekranu, pokazanie obrazu całego pokoju, skierowanie kamery w konkretne miejsce itp.  

Uwaga. Zaproponowane wyżej ustawienia głośnika, mikrofonu i słuchawek pozwalają na kontrolę akustyczną tego, co dzieje się w pomieszczeniu każdego z zawodników,  powoduje to jednak dyskomfort szumu i nieoczekiwanych hałasów podczas konkursu, trzeba się z tym pogodzić.

W konkursach szkolnych oraz takich z niewielką liczbą uczestników można przygotować dla każdego zawodnika losowany zestaw indywidualnych zadań (różniących się danymi wejściowymi i wynikiem końcowym), a także zrezygnować z niektórych procedur. Jeśli osobą pilnującą na danym etapie konkursu jest szkolny koordynator, nie musi np. weryfikować tożsamości uczestników. Rozwiązania zadań otwartych mogą być wysyłane nie mejlem, ale poprzez szkolną platformę edukacyjną (w specjalnie założonym na potrzeby konkursu zespole), co bardzo ułatwia ich sprawdzanie, nanoszenie poprawek i komentarzy. Warto zachować podział na różne zadania, tak aby do danego folderu trafiały tylko rozwiązania jednego zadania. Jeśli zadania rozwiązywane są poprzez formularz internetowy, warto wykorzystać ten dostępny na szkolnej platformie edukacyjnej. Być może nie będzie on miał pełnego spektrum możliwości konstruowania testu, ale na pewno ułatwi pracę zarówno zawodnikom (uczestnikom specjalnego zespołu konkursowego) jak i sprawdzającemu rozwiązania nauczycielowi.

Zorganizowanie konkursu (na mniejszą czy większą skalę) w warunkach uzdalnienia jest przedsięwzięciem mozolnym i trudnym, ale na pewno wartym poświęconego czasu i pracy. Organizatorom daje wiele ciekawych i wartościowych doświadczeń oraz nowe spojrzenie na wiele spraw (w tym pomysłów na usprawnienie konkursu w przyszłości) i mnóstwo satysfakcji. Pozwala bez dodatkowych nakładów zwiększyć zasięg konkursu, pozwala na dotarcie z nim do nowych odbiorców oraz do zaangażowania w organizację nowych osób i ich wykorzystania ich umiejętności, wiedzy i świeżych pomysłów. Uczestnikom natomiast daje okazję do nietypowego i czerpania radości zarówno z rywalizacji ale i ze wspólnej pasji, i wspólnej pracy nad matematyką, a w efekcie do satysfakcji z własnych osiągnięć, poszerzenia wiedzy, kultury i matematycznych horyzontów. A tego wszystkim miłośnikom matematyki bardzo brakowało w okresie przymusowej izolacji.